Site hosted by Angelfire.com: Build your free website today!

पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(Anapatya to aahlaada only)

by

Radha Gupta, Suman Agarwal, Vipin Kumar

Home Page

Anapatya - Antahpraak (Anamitra, Anaranya, Anala, Anasuuyaa, Anirudhdha, Anil, Anu, Anumati, Anuvinda, Anuhraada etc.)

Anta - Aparnaa ((Antariksha, Antardhaana, Antarvedi, Andhaka, Andhakaara, Anna, Annapoornaa, Anvaahaaryapachana, Aparaajitaa, Aparnaa  etc.)

Apashakuna - Abhaya  (Apashakuna, Apaana, apaamaarga, Apuupa, Apsaraa, Abhaya etc.)

Abhayaa - Amaavaasyaa (Abhayaa, Abhichaara, Abhijit, Abhimanyu, Abhimaana, Abhisheka, Amara, Amarakantaka, Amaavasu, Amaavaasyaa etc.)

Amita - Ambu (Amitaabha, Amitrajit, Amrita, Amritaa, Ambara, Ambareesha,  Ambashtha, Ambaa, Ambaalikaa, Ambikaa, Ambu etc.)

Ambha - Arishta ( Word like Ayana, Ayas/stone, Ayodhaya, Ayomukhi, Arajaa, Arani, Aranya/wild/jungle, Arishta etc.)

Arishta - Arghya  (Arishtanemi, Arishtaa, Aruna, Arunaachala, Arundhati, Arka, Argha, Arghya etc.)           

Arghya - Alakshmi  (Archanaa, Arjuna, Artha, Ardhanaareeshwar, Arbuda, Aryamaa, Alakaa, Alakshmi etc.)

Alakshmi - Avara (Alakshmi, Alamkara, Alambushaa, Alarka, Avataara/incarnation, Avantikaa, Avabhritha etc.)  

Avasphurja - Ashoucha  (Avi, Avijnaata, Avidyaa, Avimukta, Aveekshita, Avyakta, Ashuunyashayana, Ashoka etc.)

Ashoucha - Ashva (Ashma/stone, Ashmaka, Ashru/tears, Ashva/horse etc.)

Ashvakraantaa - Ashvamedha (Ashwatara, Ashvattha/Pepal, Ashvatthaamaa, Ashvapati, Ashvamedha etc.)

Ashvamedha - Ashvinau  (Ashvamedha, Ashvashiraa, Ashvinau etc.)

Ashvinau - Asi  (Ashvinau, Ashtaka, Ashtakaa, Ashtami, Ashtaavakra, Asi/sword etc.)

Asi - Astra (Asi/sword, Asikni, Asita, Asura/demon, Asuuyaa, Asta/sunset, Astra/weapon etc.)

Astra - Ahoraatra  (Astra/weapon, Aha/day, Ahamkara, Ahalyaa, Ahimsaa/nonviolence, Ahirbudhnya etc.)  

Aa - Aajyapa  (Aakaasha/sky, Aakashaganga/milky way, Aakaashashayana, Aakuuti, Aagneedhra, Aangirasa, Aachaara, Aachamana, Aajya etc.) 

Aataruusha - Aaditya (Aadi, Aatma/Aatmaa/soul, Aatreya,  Aaditya/sun etc.) 

Aaditya - Aapuurana (Aaditya, Aanakadundubhi, Aananda, Aanarta, Aantra/intestine, Aapastamba etc.)

Aapah - Aayurveda (Aapah/water, Aama, Aamalaka, Aayu, Aayurveda, Aayudha/weapon etc.)

Aayurveda - Aavarta  (Aayurveda, Aaranyaka, Aarama, Aaruni, Aarogya, Aardra, Aaryaa, Aarsha, Aarshtishena, Aavarana/cover, Aavarta etc.)

Aavasathya - Aahavaneeya (Aavasathya, Aavaha, Aashaa, Aashcharya/wonder, Aashvin, Aashadha, Aasana, Aasteeka, Aahavaneeya etc.)

Aahavaneeya - Aahlaada (Aahavaneeya, Aahuka, Aahuti, Aahlaada etc. )

 

 

अस्त

टिप्पणी : अध्यात्म में अस्त का अर्थ निर्वाण या मोक्ष प्राप्त करना है। सुबालोपनिषद ९ में चक्षु, श्रोत्र, रसना आदि ५ महाभूतों को क्रमशः अस्त करके आनन्दमय कोश तक पहुंचने का क्रमिक विकास दर्शाया गया है। वराहोपनिषद ४.२२ के अनुसरा जहां सुख-दुःख का न उदय है न अस्त, वह अवस्था जीवन्मुक्त अवस्था कहलाती है। प्रश्नोपनिषद ६.५, मुण्डकोपनिषद ३.२.८, गुह्यकाली उपनिषद ३८ व अथर्ववेद १४.१.४३ के अनुसार जैसे नदियां समुद्र में अस्त होकर अपना नाम रूप खो देती हैं, इसी प्रकार पुरुष की १६ कलाएं पुरुष रूपी पति को प्राप्त करके अस्त हो जाती हैं। बृहदारण्यक उपनिषद १.५.२३ तथा ऋग्वेद १०.९५.२ के अनुसार वायु देवता का अस्त नहीं होता। छान्दोग्य उपनिषद ३.८ में सूर्य के विभिन्न दिशाओं में उदय-अस्त का वर्णन किया गया है। वैदिक निघण्टु में अस्त शब्द की परिगणना गृह नामों के अन्तर्गत की गई है। ऋग्वेद ५.६.१ के अनुसार अग्नि धेनुओं और अश्वों का अस्त है।

प्रथम प्रकाशन : १९९४ ई.

 

अस्त्र

टिप्पणी :  डा. फतहसिंह के अनुसार जब किसी शब्द में र अक्षर का समावेश कर दिया जाता है तो वह गतिवाचक अर्थों में प्रयुक्त होने लगता है। इस प्रकार अस्त्र शब्द का मूल अस्त, अस्ति व अस्थि जैसे शब्द होने चाहिएं। पुराणों में अस्त्रों को कृशाश्व-पुत्र कहना, दधीचि की अस्थियों से अस्त्रों का निर्माण आदि इस आधार की पुष्टि करते हैं।

     पैप्पलाद संहिता १०.११.८ में हिंकार को अस्त्र कहा गया है तथा ५.३७.१ में अस्त्रों में प्रज्ञा के वास का उल्लेख है। शब्दकल्पद्रुम कोश में युक्तिकल्पतरु पुस्तक के आधार पर अस्त्रों का अग्नि, जल, काष्ठ आदि मायिक अस्त्रों और खड्ग आदि निर्मायिक अस्त्रों, दो भागों में विभाजन किया गया है।

प्रथम प्रकाशन : १९९४ ई.