Site hosted by Angelfire.com: Build your free website today!

पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(Anapatya to aahlaada only)

by

Radha Gupta, Suman Agarwal, Vipin Kumar

Home Page

Anapatya - Antahpraak (Anamitra, Anaranya, Anala, Anasuuyaa, Anirudhdha, Anil, Anu, Anumati, Anuvinda, Anuhraada etc.)

Anta - Aparnaa ((Antariksha, Antardhaana, Antarvedi, Andhaka, Andhakaara, Anna, Annapoornaa, Anvaahaaryapachana, Aparaajitaa, Aparnaa  etc.)

Apashakuna - Abhaya  (Apashakuna, Apaana, apaamaarga, Apuupa, Apsaraa, Abhaya etc.)

Abhayaa - Amaavaasyaa (Abhayaa, Abhichaara, Abhijit, Abhimanyu, Abhimaana, Abhisheka, Amara, Amarakantaka, Amaavasu, Amaavaasyaa etc.)

Amita - Ambu (Amitaabha, Amitrajit, Amrita, Amritaa, Ambara, Ambareesha,  Ambashtha, Ambaa, Ambaalikaa, Ambikaa, Ambu etc.)

Ambha - Arishta ( Word like Ayana, Ayas/stone, Ayodhaya, Ayomukhi, Arajaa, Arani, Aranya/wild/jungle, Arishta etc.)

Arishta - Arghya  (Arishtanemi, Arishtaa, Aruna, Arunaachala, Arundhati, Arka, Argha, Arghya etc.)           

Arghya - Alakshmi  (Archanaa, Arjuna, Artha, Ardhanaareeshwar, Arbuda, Aryamaa, Alakaa, Alakshmi etc.)

Alakshmi - Avara (Alakshmi, Alamkara, Alambushaa, Alarka, Avataara/incarnation, Avantikaa, Avabhritha etc.)  

Avasphurja - Ashoucha  (Avi, Avijnaata, Avidyaa, Avimukta, Aveekshita, Avyakta, Ashuunyashayana, Ashoka etc.)

Ashoucha - Ashva (Ashma/stone, Ashmaka, Ashru/tears, Ashva/horse etc.)

Ashvakraantaa - Ashvamedha (Ashwatara, Ashvattha/Pepal, Ashvatthaamaa, Ashvapati, Ashvamedha etc.)

Ashvamedha - Ashvinau  (Ashvamedha, Ashvashiraa, Ashvinau etc.)

Ashvinau - Asi  (Ashvinau, Ashtaka, Ashtakaa, Ashtami, Ashtaavakra, Asi/sword etc.)

Asi - Astra (Asi/sword, Asikni, Asita, Asura/demon, Asuuyaa, Asta/sunset, Astra/weapon etc.)

Astra - Ahoraatra  (Astra/weapon, Aha/day, Ahamkara, Ahalyaa, Ahimsaa/nonviolence, Ahirbudhnya etc.)  

Aa - Aajyapa  (Aakaasha/sky, Aakashaganga/milky way, Aakaashashayana, Aakuuti, Aagneedhra, Aangirasa, Aachaara, Aachamana, Aajya etc.) 

Aataruusha - Aaditya (Aadi, Aatma/Aatmaa/soul, Aatreya,  Aaditya/sun etc.) 

Aaditya - Aapuurana (Aaditya, Aanakadundubhi, Aananda, Aanarta, Aantra/intestine, Aapastamba etc.)

Aapah - Aayurveda (Aapah/water, Aama, Aamalaka, Aayu, Aayurveda, Aayudha/weapon etc.)

Aayurveda - Aavarta  (Aayurveda, Aaranyaka, Aarama, Aaruni, Aarogya, Aardra, Aaryaa, Aarsha, Aarshtishena, Aavarana/cover, Aavarta etc.)

Aavasathya - Aahavaneeya (Aavasathya, Aavaha, Aashaa, Aashcharya/wonder, Aashvin, Aashadha, Aasana, Aasteeka, Aahavaneeya etc.)

Aahavaneeya - Aahlaada (Aahavaneeya, Aahuka, Aahuti, Aahlaada etc. )

 

 

अश्रु

टिप्पणी : वैदिक व पौराणिक साहित्य में जहां देवों आदि के द्वारा अश्रु बहाने का उल्लेख आता है, वह करुणा के, जीव की अवस्था पर करुणा से द्रवित होने के कारण उत्पन्न अश्रु होते हैं। - फतहसिंह

     अश्रुओं के बारे में उपरोक्त पौराणिक संकल आंशिक है। वैदिक साहित्य में जहां अश्रु का उल्लेख आया है, वह अधिकांश रूप में चेतना की व्याप्त स्थिति(अश्-व्याप्तौ) से सम्बन्धित है। इस प्रकार शतपथ ब्राह्मण ४.२.१.१९, ६.१.१.११, ६.३.१.२८ इत्यादि में कहीं तो अश्रुओं से अश्व का जन्म होता है तो कहीं अश्व के अश्रुओं से यव की उत्पत्ति होती है। यह यव की स्थिति सर्वोच्च आनन्दमय/हिरण्यय कोश से नीचे विज्ञानमय कोश की स्थिति है जो यव की भांति ऊपर के कोश से जुडा है, दो भाग होते हुए भी एक इकाई है। तैत्तिरीय संहिता १.५.१.१ में अग्नि के अश्रुओं से रजत हिरण्य का जन्म कहा गया है जो उपरोक्त कथन की पुष्टि करता है। शतपथ ब्राह्मण १२.७.१.२ में सौत्रामणी याग के संदर्भ में अश्रुओं से स्रवित तेज से कुवल/उत्पल की उत्पत्ति का उल्लेख है जो पुराणों के कमल की उत्पत्ति के उल्लेखों से साम्यता रखता है। रुद्र जाबालोपनिषद १.३ में शिव द्वारा चक्षु निमीलन करने पर जो जल बिन्दु उत्पन्न हुए, उनसे रुद्राक्ष उत्पन्न हुए और चक्षुओं का उन्मीलन(खोलना) करने पर जो अश्रु गिरे, उनसे रुद्राक्ष के वृक्ष उत्पन्न हुए। यह चेतना की व्याप्ति की ओर संकेत करता है। शतपथ ब्राह्मण ९.१.१.६ के उल्लेख के अनुसार जब शिव अन्तर्मुखी हुए तो वह करुणावश जीव की दशा पर रोए। उनके अश्रु उनके मन्यु में स्थित हो गए। उससे शतशीर्ष रुद्र की उत्पत्ति हुई।

     शतपथ ब्राह्मण ६.१.२.२ में पृथिवी, वायु और आकाश इन तीन स्तरों पर अश्रुओं से क्रमशः वयांसि/पक्षी, अश्मा पृ्श्नि और नक्षत्रों की उत्पत्ति का वर्णन है।

प्रथम प्रकाशन : १९९४ ई.